του Νικολάου Π. Παππά, Πολιτικού Επιστήμονος
Πριν διαβάσετε το ε' μέρος της σειράς,
διαβάστε το α' μέρος ΕΔΩ, το β' μέρος ΕΔΩ, το γ' μέρος ΕΔΩ και το δ' μέρος ΕΔΩ
Αυτό που δεν αντιλαμβάνεται η νεωτερικότητα είναι ότι στο Βυζάντιο (και γενικότερα στις εξελιγμένες, ανθρωποκεντρικά, κοινωνίες όπως η Αρχαία Αθήνα), στόχος της μεσαίας τάξης ήταν η εξασφάλιση της κοινωνικο-οικονομικής ελευθερίας και όχι η ευημερία της μέσω του πλουτισμού. Για να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους οι συντεχνίες, έπρεπε να οριστεί ένα όριο στα κέρδη, το οποίο θα εξασφάλιζε ότι κάποιο μέλος τους δε θα γινόταν αρκετά «ισχυρό» ώστε να επιβληθεί στη συντεχνία.
Τα τελευταία χρόνια της κρίσης βλέπουμε ότι οι μεγάλες αλυσίδες καταστημάτων «καταπίνουν» μέρα με την ημέρα τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, με αποτέλεσμα οι μικρομεσαίοι να χάνουν τη (μερική) αυτονομία που τους παρείχε το μαγαζί που κατείχαν. Αυτό είναι το αποτέλεσμα της (δήθεν) φιλελεύθερης οικονομίας, κι όχι η εξασφάλιση της αυτονομίας του πολίτη.
Το μέτρο του ανατολικού Ρωμαϊκού κόσμου με τα όρια στα κέρδη θυμίζει το μέτρο του (εξ)οστρακισμού στην αρχαία Αθήνα. Όταν κάποιος ρήτορας αποκτούσε μεγάλη επιρροή, γινόταν κίνδυνος για το δημοκρατικό σύστημα και τον δήμο, με αποτέλεσμα να εξορίζεται για ένα χρονικό διάστημα. Στην οικονομία, όμως, που κάτι τέτοιο μπορούσε πιο εύκολα να προληφθεί, οι Βυζαντινοί πήραν τα μέτρα τους.
Η συντεχνία που εξασφάλιζε την ελευθερία των μελών της, έπρεπε να παραμένει δυνατότερη από τα μέλη της (το συλλογικό ανώτερο του ατομικού). Το κράτος, με τον αυστηρό έλεγχο, βοηθούσε στην εξασφάλιση της κοινωνικής ελευθερίας της κοινωνίας, δεν την περιόριζε. Μάλιστα η πολιτεία έβαζε δασμούς και έκανε αυστηρούς ελέγχους και στους ξένους εμπόρους, εξασφαλίζοντας ακόμη περισσότερο την κοινωνική αυτονομία των πολιτών της(1).
Η άποψη αυτή επιβεβαιώνεται από όσα διαβάζουμε στην Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού: «Φαίνεται ότι το σύστημα των βυζαντινών συντεχνιών στην Κωνσταντινούπολη άρχισε βαθμιαία να αποδιαρθρώνεται και να διαλύεται από τις αρχές του 13ου αιώνα και εξής. Η διαδικασία αυτή ήταν αποτέλεσμα της εμπορικής κυριαρχίας των Βενετών και Γενουατών εμπόρων, της εξασθένησης της κρατικής εξουσίας και της παρακμής συντεχνιών που αφορούσαν συγκεκριμένους τομείς όπως ήταν η μεταξουργία, ως συνέπεια του ανταγωνισμού που αναπτύχθηκε μεταξύ της πρωτεύουσας και των επαρχιακών πόλεων»(2). Μόλις το κράτος αδυνατούσε να επιβάλλει τη νομιμότητα στο οικονομικό σύστημα και τους περιορισμούς που χρειάζονταν στους ξένους εμπόρους, το σύστημα των συντεχνιών άρχισε να αποδιαρθρώνεται.
Η πολιτεία, λοιπόν, στο Βυζάντιο δεν ήταν εχθρός, αλλά σύμμαχος της κοινωνικής ελευθερίας των πολιτών της. Οι πηγές σε αυτό το σημείο είναι ξεκάθαρες. Αυτό, κατά κάποιο τρόπο, συνεχίστηκε και στην Οθωμανοκρατία. Ο σουλτάνος, προστατεύοντας τις συντεχνίες, μόνο κερδισμένος μπορούσε να βγει. Έτσι, τους επέτρεψε να κρατήσουν τα προνόμιά τους και σε πολλές περιπτώσεις τιμωρούσε όσους παρακώλυαν τη λειτουργία τους.
Σημειώσεις:
(1) Αυτό βλέπουμε ότι συνεχίστηκε και επί Οθωμανοκρατίας. Όταν σε αρκετές περιπτώσεις Εβραίοι έμποροι παραβίαζαν τους κανόνες στην κοινότητα της Θεσσαλονίκης, το Οθωμανικό κράτος δικαίωνε τους Έλληνες και εκδίωχνε τους Εβραίους εμπόρους. Οι ελληνικές συντεχνίες σε πολλές περιπτώσεις είχαν μονοπώλιο κάποιες περιοχές (ανάλυση επί του θέματος παρακάτω).
(2) Δημητρούκας Ιωάννης, Συντεχνίες στην Κωνσταντινούπολη, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, 2007
Πριν διαβάσετε το ε' μέρος της σειράς,
διαβάστε το α' μέρος ΕΔΩ, το β' μέρος ΕΔΩ, το γ' μέρος ΕΔΩ και το δ' μέρος ΕΔΩ
Αυτό που δεν αντιλαμβάνεται η νεωτερικότητα είναι ότι στο Βυζάντιο (και γενικότερα στις εξελιγμένες, ανθρωποκεντρικά, κοινωνίες όπως η Αρχαία Αθήνα), στόχος της μεσαίας τάξης ήταν η εξασφάλιση της κοινωνικο-οικονομικής ελευθερίας και όχι η ευημερία της μέσω του πλουτισμού. Για να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους οι συντεχνίες, έπρεπε να οριστεί ένα όριο στα κέρδη, το οποίο θα εξασφάλιζε ότι κάποιο μέλος τους δε θα γινόταν αρκετά «ισχυρό» ώστε να επιβληθεί στη συντεχνία.
Τα τελευταία χρόνια της κρίσης βλέπουμε ότι οι μεγάλες αλυσίδες καταστημάτων «καταπίνουν» μέρα με την ημέρα τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, με αποτέλεσμα οι μικρομεσαίοι να χάνουν τη (μερική) αυτονομία που τους παρείχε το μαγαζί που κατείχαν. Αυτό είναι το αποτέλεσμα της (δήθεν) φιλελεύθερης οικονομίας, κι όχι η εξασφάλιση της αυτονομίας του πολίτη.
Το μέτρο του ανατολικού Ρωμαϊκού κόσμου με τα όρια στα κέρδη θυμίζει το μέτρο του (εξ)οστρακισμού στην αρχαία Αθήνα. Όταν κάποιος ρήτορας αποκτούσε μεγάλη επιρροή, γινόταν κίνδυνος για το δημοκρατικό σύστημα και τον δήμο, με αποτέλεσμα να εξορίζεται για ένα χρονικό διάστημα. Στην οικονομία, όμως, που κάτι τέτοιο μπορούσε πιο εύκολα να προληφθεί, οι Βυζαντινοί πήραν τα μέτρα τους.
Η συντεχνία που εξασφάλιζε την ελευθερία των μελών της, έπρεπε να παραμένει δυνατότερη από τα μέλη της (το συλλογικό ανώτερο του ατομικού). Το κράτος, με τον αυστηρό έλεγχο, βοηθούσε στην εξασφάλιση της κοινωνικής ελευθερίας της κοινωνίας, δεν την περιόριζε. Μάλιστα η πολιτεία έβαζε δασμούς και έκανε αυστηρούς ελέγχους και στους ξένους εμπόρους, εξασφαλίζοντας ακόμη περισσότερο την κοινωνική αυτονομία των πολιτών της(1).
Η άποψη αυτή επιβεβαιώνεται από όσα διαβάζουμε στην Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού: «Φαίνεται ότι το σύστημα των βυζαντινών συντεχνιών στην Κωνσταντινούπολη άρχισε βαθμιαία να αποδιαρθρώνεται και να διαλύεται από τις αρχές του 13ου αιώνα και εξής. Η διαδικασία αυτή ήταν αποτέλεσμα της εμπορικής κυριαρχίας των Βενετών και Γενουατών εμπόρων, της εξασθένησης της κρατικής εξουσίας και της παρακμής συντεχνιών που αφορούσαν συγκεκριμένους τομείς όπως ήταν η μεταξουργία, ως συνέπεια του ανταγωνισμού που αναπτύχθηκε μεταξύ της πρωτεύουσας και των επαρχιακών πόλεων»(2). Μόλις το κράτος αδυνατούσε να επιβάλλει τη νομιμότητα στο οικονομικό σύστημα και τους περιορισμούς που χρειάζονταν στους ξένους εμπόρους, το σύστημα των συντεχνιών άρχισε να αποδιαρθρώνεται.
Η πολιτεία, λοιπόν, στο Βυζάντιο δεν ήταν εχθρός, αλλά σύμμαχος της κοινωνικής ελευθερίας των πολιτών της. Οι πηγές σε αυτό το σημείο είναι ξεκάθαρες. Αυτό, κατά κάποιο τρόπο, συνεχίστηκε και στην Οθωμανοκρατία. Ο σουλτάνος, προστατεύοντας τις συντεχνίες, μόνο κερδισμένος μπορούσε να βγει. Έτσι, τους επέτρεψε να κρατήσουν τα προνόμιά τους και σε πολλές περιπτώσεις τιμωρούσε όσους παρακώλυαν τη λειτουργία τους.
Σημειώσεις:
(1) Αυτό βλέπουμε ότι συνεχίστηκε και επί Οθωμανοκρατίας. Όταν σε αρκετές περιπτώσεις Εβραίοι έμποροι παραβίαζαν τους κανόνες στην κοινότητα της Θεσσαλονίκης, το Οθωμανικό κράτος δικαίωνε τους Έλληνες και εκδίωχνε τους Εβραίους εμπόρους. Οι ελληνικές συντεχνίες σε πολλές περιπτώσεις είχαν μονοπώλιο κάποιες περιοχές (ανάλυση επί του θέματος παρακάτω).
(2) Δημητρούκας Ιωάννης, Συντεχνίες στην Κωνσταντινούπολη, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, 2007
τέλος πέμπτου μέρους
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου