του Νικολάου Π. Παππά, Πολιτικού Επιστήμονος
Πριν διαβάσετε το δ' μέρος της σειράς,
διαβάστε το α' μέρος ΕΔΩ, το β' μέρος ΕΔΩ και το γ' μέρος ΕΔΩ
Οι επαγγελματικές ενώσεις καθόριζαν ξεχωριστά η κάθε μία τους όρους εργασίας, τα όρια των μισθών των μελών της, τις τιμές πώλησης και τα νόμιμα κέρδη επί των εμπορευμάτων(1). Αυτό το φαινομενικά πολύ θετικό μέτρο, δημιούργησε κάποιες πολύ αρνητικές κριτικές από ορισμένους ιστορικο-βυζαντινολόγους. Ο σοβιετικός μαρξιστής ιστορικός Λεφτσένκο λόγω του αυστηρού κρατικού ελέγχου στις βιοτεχνίες, υποστήριξε ότι τα αυστηρά μέτρα για την εξασφάλιση του σωστού ανταγωνισμού, της νομιμότητας των κερδών και οι σκληρές ποινές που είχαν οριστεί, ήταν όλα αποτέλεσμα της μεγάλης εξουσίας του επάρχου, ο οποίος εξασφάλιζε τα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης των αρχόντων και των κρατικών αξιωματούχων. Έτσι, θα χαρακτηρίσει τους κανόνες του εμπορίου και της βιοτεχνίας «έκφραση ενός διοικητικού συγκεντρωτισμού και μιας συγκεντρωτικής εκμετάλλευσης που και τις δυο τις υπαγόρευαν οικονομικά συμφέροντα της κυρίαρχης τάξεως»(2).
Ο Γάλλος ιστορικός Βαλτέρ Ζεράρ από την πλευρά του υποστήριξε, συμφωνώντας έμμεσα με τον Μ. Λεφτσένκο ότι ο αυστηρός τρόπος λειτουργίας των συντεχνιών και τα όρια κερδών των εμπόρων εμπόδιζαν την ανάπτυξη μεγάλων βιομηχανιών, επιτρέποντας στους ευγενείς και στους κληρικούς να παραμένουν οι μόνοι πλούσιοι. «Οι παραγωγοί και οι επιχειρηματίες … όφειλαν να περιοριστούν σε ένα μέτριο κέρδος» θα καταλήξει(3). Ακόμη κι ο Αλεξάντερ Βασίλιεφ θα μιλήσει για σκληρό κι αυταρχικό κρατικό έλεγχο(4).
Οι κριτικές των τριών ιστορικών απέναντι στη λειτουργία των σωματείων είναι χαρακτηριστικές των απόψεων που επικρατούν στη σύγχρονη ιστορική επιστήμη. Το πρόβλημα ξεκινάει όμως από ένα διαφορετικό ζήτημα, δηλαδή την άποψη η οποία υπάρχει περί του Βυζαντίου γενικότερα. Το Βυζάντιο χαρακτηρίζεται από την επίσημη ιστοριογραφία σκοταδιστικό, θεοκρατικό, φεουδαρχικό και δουλοκτητικό, και περιγράφει μια κατάσταση ίδια και χειρότερη με την κατάσταση που επικρατούσε στη δυτική Ευρώπη κατά την ίδια περίοδο -του Μεσαίωνος.
Από αυτές τις οπτικές εκπορεύεται και η αρνητική στάση των ιστορικών απέναντι στο σύστημα των συντεχνιών. Οι ιστορικοί θεωρούνε το Βυζάντιο ένα σύστημα εφάμιλλο με μια αυτοκρατορία όπως η κινεζική. Θεωρούν το βυζαντινό πολιτικό σύστημα που είναι ανθρωποκεντρικά ολοκληρωμένο, ίδιο με ένα σύστημα κρατικής δεσποτείας (Κίνας). Οι απόψεις αυτές, σιγά σιγά, τον 21ο αιώνα έχουν αρχίσει να καταρρίπτονται, και να αναδεικνύεται η κοινοτιστική οργάνωση του Βυζαντίου, που στην πραγματικότητα στερείται συγκεντρωτικής οργάνωσης (εκτός του στρατού, ο οποίος ελεγχόταν αποκλειστικά από το βασιλέα, και στο ζήτημα της φορολογίας(5) ) και ως εκ τούτου δε γίνεται να είναι μια αυτοκρατορία σαν τις άλλες.
Άρα, λοιπόν, οι απόψεις του Λεφτσένκο και πολλών άλλων (μαρξιστών και μη) ιστορικών ξεκινούν από μια λανθασμένη θεωρία ότι το κράτος της Κωνσταντινουπόλεως ήταν ένα φεουδαρχικό, θεοκρατικό και ταυτόχρονα μοναρχικό σύστημα(6), στο οποίο οι κανονισμοί των συντεχνιών επιβάλλονταν από τον αυτοκράτορα, ενώ και ο αυστηρός ελέγχος θεωρήθηκε ως μέσο για τη μη απόκτηση οικονομικής ανεξαρτησίας των εμπόρων και των τεχνιτών. Η πραγματικότητα όμως φαίνεται ότι ήταν διαφορετική.
Ο αυτοκρατορικός έλεγχος ήταν κάτι που η ίδια η κοινωνία ζητούσε. Οι συντεχνίες ζητούσαν τον έλεγχο ώστε να τηρούνται από όλους οι κανονισμοί, ενώ και η υπόλοιπη κοινωνία ήθελε τον κρατικό έλεγχο καθώς σε πολλές περιπτώσεις οι συντεχνίες επιχειρούσαν να δημιουργήσουν τεχνητές ελλείψεις ώστε να ανεβάσουν τις τιμές, με αποτέλεσμα να διαταράσσεται η αρμονία της αγοράς και η κοινωνία να στερείται βασικά προϊόντα.
Η άλλη άποψη & κριτική στη νεωτερικότητα
Διαβάζουμε στην Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού «Αν κρίνουμε από μια απεργία των οικοδόμων στις Σάρδεις (459 μ.Χ.) και το αίσθημα επαγγελματικής αξιοπρέπειας που αποπνέουν οι ταφικές επιγραφές της Κωρύκου, οι συντεχνίες των επαρχιακών πόλεων απολάμβαναν ακόμα μεγαλύτερη ανεξαρτησία»(7). Οι συντεχνίες, όχι μόνο δεν ήταν παραρτήματα της αυτοκρατορικής εξουσίας, αλλά αντιθέτως σε πολλές πηγές βλέπουμε πολλά αιτήματά τους να γίνονται δεκτά, ακόμη και μέσω απεργιών. Ο δημοκρατικός χαρακτήρας των σωματείων φαίνεται κι από τις καθημερινές συνελεύσεις στις οποίες συζητούνταν θέματα και παίρνονταν αποφάσεις που απασχολούσαν τον εκάστοτε κλάδο. Ένα τέτοιο σύστημα σίγουρα δε θα είχε καμία θέση σε ένα μοναρχικό, πόσο μάλλον σε ένα φεουδαρχικό καθεστώς.
Όπως είπαμε και πιο πάνω, οι συντεχνίες εμφανίστηκαν τον 4ο μ.Χ. αιώνα, καθώς πριν την αλλαγή της πρωτεύουσας, το οικονομικό σύστημα που επικρατούσε ήταν της «εξαρτημένης εργασίας»(8). Με το νέο σύστημα, ο ελληνικός κόσμος κατάφερε να εξασφαλίσει την κοινωνικο-οικονομική ελευθερία του. Αυτό επιτεύχθηκε με δύο τρόπους στο Βυζάντιο.
Ο πρώτος τρόπος ήταν η εργασία να γίνει ισοδύναμη με το κεφάλαιο. Με αυτό τον τρόπο ακυρώθηκε η ετερονομία (δηλαδή εξάρτηση) της εργασίας, καθώς προηγουμένως ο εργαζόμενος ήταν εξολοκλήρου υπόλογος στους κεφαλαιοκράτες-ιδιοκτήτες. Ο εργαζόμενος και το «αφεντικό» απέκτησαν ίσο ρόλο στην εργασία, χωρίς διαχωρισμούς και βαθμίδες.
Ο δεύτερος τρόπος ήταν η δημιουργία ενός νομικού προσώπου το οποίο έπαιζε κατά μία έννοια τον παλιό ρόλο του κεφαλαιοκράτου. Αυτή η νομική «πολιτεία» διοικείται δημοκρατικά από τα μέλη της και εξασφαλίζει, επίσης, την αυτονομία των μελών της. Οι συντεχνίες έπαιζαν το ρόλο της νομικής αυτής «πολιτείας»(9), ενώ η κοινοτική οργάνωση των βυζαντινών πόλεων εξασφάλιζε την καθολική αυτονομία τους από την αυτοκρατορική εξουσία.
Για τη φορολογία υπεύθυνη ήταν η κοινότητα(10), κι όχι τα φυσικά πρόσωπα-πολίτες της αυτοκρατορίας (αυτό το φορολογικό σύστημα συνεχίστηκε και επί Οθωμανοκρατίας στο εσωτερικό των κοινοτήτων). Αυτού του είδους η οργάνωση δείχνει και τη συλλογική συνείδηση που υπήρχε την εποχή εκείνη, εφάμιλλη του ανθρωποκεντρικού επιπέδου των βυζαντινών πολιτών, και πολύ πιο εξελιγμένη των σημερινών κοινωνιών της πρωτοπορίας.
Μια κριτική στην οργάνωση των συντεχνιών που θα θέλαμε να αναφερθούμε καταληκτικά, έχει να κάνει με τα όρια των κερδών που επιβαλλόταν στα μέλη των συντεχνιών. Το «μέτρο» θεωρείται από πολλούς ιστορικούς «δάκτυλος» των ισχυρών και των αρχόντων της αυτοκρατορίας. Έτσι, κανένας εκ των μικρομεσαίων δεν θα μπορούσε να ανέλθει οικονομικά και να προβιβασθεί κοινωνικά φτάνοντας την ανώτερη «ολιγαρχική» τάξη.
Επιπλέον, για τη φιλελεύθερη παράδοση ένα τέτοιο μέτρο θεωρείται «αντι-δημοκρατικό» και εχθρός της ατομικής ελευθερίας, την οποία μάλιστα ορισμένοι τη θεωρούν ανώτερη από την οικονομικο-πολιτική (όπως για παράδειγμα ο Γαλλο-Ελβετός Μπενζαμέν Κονστάν(11) ). Κατά τη λογική αυτή είναι πιο σημαντικό να λειτουργεί η «ελεύθερη» αγορά και να υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί, παρά να υπάρχει κάποιος έλεγχος και να υπάρχει ισορροπία. Εκεί που σφάλλει αυτή η άποψη είναι ότι διαφέρει μια κοινωνία, όπως η σημερινή, στην οποία το πολιτικό σύστημα ελέγχεται από ένα νομικό κράτος, από ένα πολιτικό σύστημα δημοκρατικού-κοινοτικού τύπου, όπως το Βυζάντιο, όπου η κοινωνία συμμετέχει και λαμβάνει μόνη της τις αποφάσεις σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο (πάντοτε με τον βασιλέα να παρεμβαίνει σε ακραίες περιπτώσεις).
Όσο κι αν οι δυτικοί διανοητές προσπαθούν να μειώσουν την τεράστια αξία του ελληνικού κόσμου, του μόνου ανθρωποκεντρικά ολοκληρωμένου συστήματος που ανέδειξε η ιστορία μέχρι σήμερα, η συλλογική συνείδηση και η δημοκρατική οργάνωση των συντεχνιών είναι εξελικτικά πολύ ανώτερη από τη σημερινή πρωτο-ανθρωποκεντρική ατομικιστική εξαρτημένη εργασία. Όσο η επιστήμη γίνεται υπό ιδεολογικό πρίσμα, τόσο το Βυζάντιο θα σπιλώνεται.
Όμως, κάποιος θα αναρωτηθεί, γιατί να είναι ανώτερο το σύστημα αυτό; Αφού η οικονομική ελευθερία (όπως την αντιλαμβάνεται η νεωτερικότητα) φαίνεται πιο φιλελεύθερη από μια ελεγχόμενη οικονομία από την κοινότητα. Η απάντηση βρίσκεται στη λέξη «ελευθερία». Τη στιγμή που η ελευθερία γίνεται πιο σημαντική από τον οικονομικό πλούτο (ο οποίος συνεπάγεται δύναμη και άρα εχθρεύεται σε πολλές περιπτώσεις την ελευθερία), παύει να είναι ο πλούτος στόχος της οικονομίας.
Σημειώσεις:
(1) Σχετικά με τους κανονισμούς για το εμπόριο βλ. «Επαρχικόν Βιβλίον». Επίσης, εξαιρετική ανάλυση επί του θέματος γίνεται και από τον Φαίδωνα Κουκουλέ στο έργο του Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τόμος Β1, εκδ. Παπαζήση, κεφ. «Επαγγέλματα και Μικροεμπόριον».
(2) Μ. Λεφτσένκο, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εκδ. Γ. Αναγνωστίδη σελ. 218.
Έχει μεγάλο ενδιαφέρον ότι ο μαρξιστής-κομμουνιστής ιστορικός βλέπει ως αρνητικό τον κρατικό έλεγχο των επιχειρήσεων και το όριο στα κέρδη τους. Το απορρίπτει γιατί προφανώς γίνεται στο όνομα του Θεού και όχι στο όνομα της ιδεολογίας του κομμουνισμού (με το αποτέλεσμα όμως να παραμένει το ίδιο).
(3) Ζεράρ Βαλτέρ, Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, εκδ. Παπαδήμα, σελ. 135-136
(4) Αλεξάντερ Βασίλιεφ, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εκδ. Μπεργάδη, 1954, κεφ. «Επαρχικόν Βιβλίον».
(5) Βέβαια, ακόμη και η φορολογία ήταν αρμοδιότητα της εκάστοτε κοινότητος ώστε να μαζευτεί.
(6) Η μοναρχία είναι ανθρωποκεντρικό σύστημα, και ο ανθρωποκεντρισμός εξ ορισμού αντίθετος της φεουδαρχίας. Ο Μ. Λεφτσένκο σε πολλά σημεία του βιβλίου του αυτοαναιρείται, χωρίς αυτό βέβαια να μειώνει τη μεγάλη αξία του βιβλίου του (Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας).
(7) Δημητρούκας Ιωάννης, Συντεχνίες στην Κωνσταντινούπολη, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, 2007
(8) Για «εξαρτημένη εργασία» βλ. το έργο του Γιώργου Κοντογιώργη «Οικονομικά συστήματα και ελευθερία», εκδ. Σιδέρης, 2010
(9) Βλ. σημ. 8, σελ. 27-29
(10) Το κοινό ήταν υπεύθυνο για τη συλλογή των φόρων. Δηλαδή το πώς ακριβώς θα κατανεμηθεί το βάρος αυτών (ποσοστό που θα πληρώσουν οι πλούσιοι και οι φτωχοί). Το ύψος, όμως, των φόρων που θα έπρεπε να πληρώσει το κάθε κοινό, το κανόνιζε ο βασιλέας.
(11) Ο Γαλλο-Ελβετός συγγραφέας σε μια εργασία του συγκρίνει την ελευθερία των αρχαίων με την ελευθερία των νεοτέρων, και καταλήγει ότι η σημερινή ατομική ελευθερία είναι ανώτερη της πολιτικής ελευθερίας των αρχαίων, καθώς θεωρεί ότι η πολιτική ελευθερία επιτυγχάνεται μόνο μέσω της απόρριψης της ατομικής.
τέλος τετάρτου μέρους
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου