Η υποχρέωση στη μνήμη: Το προοίμιο των διώξεων του Ελληνισμού το 1908 και ο ρόλος της Γερμανίας

Του Νικολάου Π. Παππά, Πολιτικού Επιστήμονος

Η μνήμη στο μαρτύριο που πέρασε ο Ελληνισμός της Ανατολής δεν είναι απλώς υποχρέωσή μας για να μην χαθεί η ιστορία των ανθρώπων αυτών στη λήθη, αλλά είναι και ένδειξη σεβασμού προς τον εαυτό μας. Ταυτόχρονα δεν είναι απλώς αναφορά για το παρελθόν, αλλά και υπενθύμιση ότι σήμερα υπάρχουν λαοί που διώκονται το ίδιο με τον Ελληνισμό, και μήνυμα ότι δεν θα επιτρέψουμε να έχουν την ίδια τύχη με τους παππούδες μας. Το χρωστάμε στην ίδια την ιστορία.

Δεν πρέπει να ζούμε σαν να μη συμβαίνει το παραμικρό. Η Τουρκία σήμερα διώκει με την ίδια Κεμαλική ιδεολογία τους Κούρδους, ακόμη και τους Τούρκους που δεν δέχονται αυτή την πρόγονη του ναζισμού ιδεολογία. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι όταν αρνείσαι να διδαχθείς από την ιστορία σου και να αποδεχθείς την πραγματικότητα, η πραγματικότητα θα σε καταπιεί. Αυτό συνέβη και όταν πρωτοεμφανίστηκε το Νεοτουρκικό κίνημα, και παρόλο που πολλοί έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου, το Ελληνικό κράτος αλλά και ο ίδιος ο Ελληνισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αρνούνταν (ή φοβόταν) να δει την πραγματικότητα.

Και δεν ήταν δύσκολο να τη δει. Ήδη από το 1908 είχαν ξεκαθαρίσει τις θέσεις τους οι Νεότουρκοι. Όσοι λένε ότι ότι οι διώξεις ήταν αποτέλεσμα του «ιμπεριαλιστικού» μας αγώνος δεν ψεύδονται απλώς, αλλά δικαιολογούν το Κεμαλικό σύστημα, δίνοντάς του άφεση αμαρτιών για τα εγκλήματά του. Και αυτοί θα πρέπει να λογοδοτήσουν, επίσης, στα θύματά του, όπως και αυτοί που τα έκαναν. Ας δούμε λοιπόν τι πραγματικά συνέβη, για να μην ξεχνάμε αλλά και να μην επιτρέπουμε σε ανιστόρητους να δίνουν «συγχωροχάρτια» στους μεγαλύτερους εγκληματίες των τελευταίων 1.000 ετών.

Το 1908 ιδρύεται στην Θεσσαλονίκη το τουρκικό εθνικιστικό κόμμα «Ένωση και Πρόοδος». Είναι μια ημέρα και ένα γεγονός που θα πλήρωναν πολύ ακριβά οι λαοί της Ανατολής, ειδικά οι Έλληνες και οι Αρμένιοι. Η επιλογή της πόλεως της Θεσσαλονίκης δεν ήταν τυχαία, καθώς ήταν μία από τις σημαντικότερες περιοχές (οικονομικά και πολιτικά) της Οθωμανικής περιοχής στο Ευρωπαϊκό της κομμάτι. Επιπλέον, η Θεσσαλονίκη διεκδικούταν από την Ελλάδα και την Βουλγαρία (και πολύ λιγότερο από την Σερβία και την Αλβανία). Οι νεότουρκοι είχαν θέσει ως βασικό τους αίτημα την προστασία της εδαφικής ακεραιότητος της αυτοκρατορίας. Ο Ελληνισμός ήταν το βασικότερο τους εμπόδιο για την επίτευξη του στόχου αυτού. Θεωρούσαν ότι όσο υπάρχουν Έλληνες στην Μικρά Ασία, ολόκληρη η περιοχή κινδύνευε ανά πάσα στιγμή να χαθεί. Η λύση για το πρόβλημα αυτό ήταν μία και τελεσίδικη. Η εξόντωση του Ελληνικού, κι όχι μόνο, στοιχείου.

Το κόμμα και η ιδεολογία των νεότουρκων ήταν αποτέλεσμα εσωτερικών πολιτικών ζυμώσεων στην Οθωμανική αυτοκρατορία η οποία ξεκίνησε το 1865 με ανάδυση του φιλοσυνταγματικού κινήματος, με την ίδρυση της Πατριωτικής Συμμαχίας, η οποία στην συνέχεια μετονομάστηκε σε Νεο-οθωμανική εταιρία. Οι Νεο-οθωμανοί (1) θεωρούνται οι «πρόγονοι» των νεότουρκων. Η αυταρχική πολιτική του Σουλτάνου είχε ως αποτέλεσμα την ανάδυση του φιλοσυνταγματικού κινήματος, το οποίο πρωτοεκφράστηκε από αυτούς. Το 1876 μετά από πολλές μάχες και εξορίες, οι νεο-οθωμανοί κατάφεραν να επιβάλλουν με την βοήθεια των Ευρωπαϊκών δυνάμεων την δημιουργία συντάγματος στην αυτοκρατορία, όμως λίγο μετά, το 1878, ο Αμπτούλ Χαμίντ το ανέστειλε και κυβέρνησε για άλλα 30 χρόνια με τον ίδιο απολυταρχικό τρόπο.

Έτσι, το 1889 εμφανίστηκε η Οθωμανική Εταιρία Ενώσεως και Προόδου, το γνωστό κόμμα των «νεότουρκων». Από την πρώτη στιγμή εμφανίστηκαν ως συνεχιστές των νεο-οθωμανιστών καθώς βασικό τους αίτημα ήταν η επαναφορά του συντάγματος και ταυτόχρονα η αντικατάσταση του τότε σουλτάνου με κάποιον άλλο. Οι νεότουρκοι χωρίστηκαν σε δύο παρατάξεις, στους φιλελεύθερους και στους εθνικιστές. Οι φιλελεύθεροι υποστήριζαν την την αποκέντρωση της σουλτανικής εξουσίας και την αυτονομία των εθνικών και θρησκευτικών μειονοτήτων, ενώ οι εθνικιστές υποστήριζαν τον συγκεντρωτισμό και την εθνική ομογενοποίηση στην βάση της Τουρκικής ιδέας (2). Με τους φιλελεύθερους νεότουρκους ανέπτυξαν επί μακρόν διάλογο και οι Έλληνες, όμως τελικά οι ελπίδες των μειονοτήτων έσβησαν ότι επιβλήθηκαν στο κόμμα οι οπαδοί του Τουρκικού εθνικισμού.

Τα σχέδια των εθνικιστών νεότουρκων για το ελληνικό στοιχείο της Τουρκίας τα ανακοίνωσε ένας εκ των σημαντικοτέρων νεότουρκων, ο Ναζίμ Μπέης, σε μια συζήτησή του με έλληνες και ξένους στην Σμύρνη στις αρχές Σεπτέμβρη του 1908, δηλαδή λίγο μετά το ξέσπασμα του κινήματός τους. Ο Ναζίμ Μπέης δεν ήταν ένα τυχαίο πρόσωπο. Είχε γεννηθεί στην Θεσσαλονίκη και είχε παίξει κεντρικό ρόλο στην Γενοκτονία των Αρμενίων και στην εκδίωξη των Ελλήνων απ’ την Μικρά Ασία. 

Η συνέντευξη αυτή του Ναζίμ Μπέη, είχε δωθεί σε Έλληνες και ξένους δημοσιογράφους στην Βουρνόβα της Σμύρνης, και η συζήτηση κινήθηκε κυρίως γύρω από την στάση που θα κρατήσουν οι νεότουρκοι έναντι του Ελληνικού στοιχείου στην περιοχή. Τα κύρια σημεία αυτής, είναι τα εξής:

«Οι διεξαγόμενοι έρανοι αποσκοπούσι την πλήρωσιν και ιδιαίτερα την ίδρυσιν σχολών και ορφανοτροφείων, άτινα εισί πρώτιστα ζητήματα φιλανθρωπίας. Δια την ίδρυσιν των σχολών έχομεν και άλλον σπουδαίον λόγον. Εκεί βαθμιαίως θα επέλθη η εθνική ισοπέδωσις περί ης κηδόμεθα ιδιασμένως. Διότι δεν επιθυμώ να σας κρύψω ευθύς εξ αρχής την ακλόνητον γνώμην του Κομιτάτου. Εννοούμεν, και το εννοούμεν αντί πάσης θυσίας, να αφομοιώσωμεν υπό μίαν εθνικήν οθωμανικήν ιδέαν τα εν τω τόπω ημών στοιχεία, ώστε μη γίνεται πλέον λόγος περί πλειοψηφίας ή μειοψηφίας, περί Ελλήνων και Τούρκων και Αρμενίων και Ισραηλιτών, να μη λέγεται «υμείς και ημείς», να μη πρωτεύη και χωρίζη τα άτομα και τας ομάδας ο Χριστιανισμός, ο Μωαμεθανισμός, ο Ιουδαϊσμός, αλλά να πρωτεύη και να τα ενώνη η ιδέα μιας Οθωμανικής πατρίδος, ης όλοι ανεξαιρέτως πρέπει να είμεθα αφωσιωμένα τέκνα. [...]

Δέον να σημειωθή καλώς ότι ουδέποτε ωνειρεύθημεν να ίδωμεν, ούτε θα ίδωμεν την Τουρκίαν μεταβαλλόμενην εις Αυστρίαν με τας πολυπλόκους φυλετικάς και γνωσσικάς διαιρέσεις. Το νεοτουρκικόν πνεύμα θα αντιταχθή από της σήμερον κατά πάσης εναντίας εφέσεως ή εκδηλώσεως τοιαύτης ιδέας. Θα καταρρίψωμεν από της βάσεως τα όρια του τοιούτου γλωσσικού και ομού φυλετικού χωρισμού και πλειότερον ακόμη, αυτάς τας διακρίσεις και διαιρέσεις των συνοικιών, των ήδη σημειουμένων εις τους χάρτας, και υπό της συνηθείας, ως μουσουλμανικών, ελληνικών, αρμενικών και ιουδαϊκών, και θα ισοπεδώσωμεν εθνικώς τους πάντας και τα πάντα, δια το καλόν της μιάς κοινής Πατρίδος.

[...] Πλησιάζομεν ν’ απελπισθώμεν τελείως μαζύ σας, κύριέ μου. Αδύνατον να εύρωμεν τον τρόπον αμέσου συννενοήσεως μετά του εν τω τόπω ελληνικού στοιχείου. Διότι φαίνεται ότι δεν είσθε παρά τα όργανα μιας ξένης του Κράτους αυτού πολιτικής των Αθηνών...».

Τα αποσπάσματα της συνεντεύξεως του Ναζίμ Μπέη είναι αποκαλυπτικά. Οι νεότουρκοι είχαν θέσει ως βασικό τους στόχο από την πρώτη στιγμή τον πλήρη εκτουρκισμό της αυτοκρατορίας. Αυτό θα το πετύχαιναν με τον πλήρη έλεγχο του εκπαιδευτικού συστήματος, και την κατάργηση των μειονοτικών σχολείων, καθώς όπως λέει και ο Ναζίμ Μπέη δεν θα υπήρχαν πλέον Ελληνικά, Αρμένικα και Τούρκικα σχολεία αλλά ένα Οθωμανικό. Η εθνική-θρησκευτική ισοπέδωση και η πλήρης αφομίωση των μειονοτήτων θεωρούταν η μόνη λύση για το πρόβλημα της ακεραιότητος της αυτοκρατορίας.

Λίγο αργότερα, στην διάρκεια της συνεντεύξεως, ο Ναζίμ Βέης θα τονίσει ότι δεν θα επιτρέψει τα μεταβληθεί η Τουρκία σε μια νέα Αυστρία, η οποία ήταν πολυ-φυλετική και πολυ-θρησκευτική, απειλώντας ξεκάθαρα ότι «θα ισοπεδώσωμεν εθνικώς τους πάντας και τα πάντα, δια το καλόν της μιάς κοινής Πατρίδος». Θεωρώντας τους Έλληνες της Μικράς Ασίας ως όργανα του Ελλαδικού επεκτατισμού, θα υπονοήσει την πρακτική την οποία θα ακολουθήσουν έναντι τους. Θα τους... ισοπεδώσουν. Μάλιστα προκαλεί ενδιαφέρον η «προφητεία» του Ναζίμ Μπέη στην διάρκεια της συνεντεύξεως, καθώς θα προειδοποιήσει ότι το ελληνικό στοιχείο της Τουρκίας «θα ελαττωθή», ενώ «Εκ των πολλών εκατομμυρίων Τούρκων οι οποίοι ευρίσκονται εκτός των ορίων της νυν αυτοκρατορίας, μέγα μέρος θα εισρεύση εν τω τόπω φυσικώς ή τεχνητώς». Η πραγματικότητα θα τον επιβεβαιώσει (δυστυχώς) πανηγυρικά.

Μετά τα ταπεινωτικά αποτελέσματα των Βαλκανικών πολέμων, το υπουργείο στρατιωτικών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας πέρασε στον έλεγχο των νεότουρκων. Μετά από πραξικόπημα το 1913 οστρατιωτικός και πολιτικός Ισμαήλ Εμβέρ Μπέης, ένας από τους ηγέτες του Κινήματος των Νεοτούρκων θα γίνει υπουργός στρατιωτικών και θα προβεί σε εκκαθάριση του στρατού, βάζοντας σε όλες τις βαθμίδες νεότουρκους. Ήταν η αρχή για τη υλοποίηση του σχεδίου εκκαθαρίσεως των ξένων στοιχείων από την αυτοκρατορία.

Από τον Μάρτιο του 1914 αρχίζουν οι πρώτες δολοφονίες. Οι πρώτοι στόχοι ήταν οι Έλληνες οι οποίοι είχαν συμμετάσχει εθελοντικά στους Βαλκανικούς πολέμους στο πλευρό της Ελλάδος, χωρίς να σημαίνει ότι δεν διώκονταν και οι υπόλοιποι. Οι διώξεις αυτές έγιναν σε μεγάλο βαθμό στην περιοχή της Θράκης, στην Σμύρνη και στην περιοχή γύρω από αυτήν, ενώ λίγο μετά, το 1915, ξεκινάει και η πρώτη φάση της Ποντιακής γενοκτονίας. Το 1914 ξεκίνησε επίσης η Γενοκτονία των Ασσυρίων και το 1915 η Γενοκτονία των Αρμενίων.

Από πολλούς εικάζεται ότι σημαντικό ρόλο στις πρώτες διώξεις των Ελλήνων έπαιξαν και οι Γερμανοί, καθώς από τον Δεκέμβριο του 1913, μετά από πρόσκληση του Ισμαήλ Εμβέρ είχαν αναλάβει την αναδιοργάνωση του Τουρκικού στρατού. Ο Μιχαήλ Ροδάς γράφει ότι οι Γερμανοί, απαντώντας σε σχετική ερώτηση των Τούρκων για την παρουσία Ελληνικού πληθυσμού στην περιοχή, απήντησαν κατηγορηματικώς και αδιστάκτως «ότι η Τουρκία δεν έχει ουδεμίαν ασφάλειαν ούτε δύναται να οργανωθή ελευθέρως εις το μέλλον, λόγω της παρουσίας εχθρικών στοιχείων, εμπνεομένων έξωθεν με επαναστατικάς ιδέας». Το εάν έπαιξαν ενεργό ρόλο στις δολοφονίες δεν το γνωρίζουμε, όμως σίγουρα προσποιούνταν ότι δεν γνώριζαν τα όσα συνέβαιναν από τον τουρκικό στρατό.

Οι ενέργειες των νεότουρκων δεν έμειναν χωρίς αντίδραση από την Ελληνική πλευρά. Τα Πατριαρχεία διαμαρτύρονταν συνεχώς για τις πρακτικές αυτές στην Πύλη, χωρίς βέβαια να παίρνουν συγκεκριμένες απαντήσεις παρά απλές διαβεβαιώσεις, ενώ μετά από πιέσεις Ευρωπαίοι πρόξενοι (εκτός της Γερμανίας και της Αυστρίας) στέλνονται στις περιοχές όπου γινόντουσαν οι διωγμοί για να εξετάσουν την κατάσταση. Φυσικά, παρά τις νέες πιέσεις στην Τουρκία η κατάσταση δεν άλλαξε. 

Δεν χρειάζεται να πλατειάσομε κι άλλο. Η όλη δίωξη του Ελληνισμού δεν θα σταματούσε ποτέ. Αυτό ήταν που οδήγησε και τον Ελευθέριο Βενιζέλο να πιέσει το 1920 τους συμμάχους για να πάει ο Ελληνικός στρατός στην Σμύρνη. Δεν φαινόταν να υπάρχει άλλη λύση. Η ιστορία, σίγουρα, δεν τον δικαίωσε, όμως δεν μπορούμε να γνωρίζουμε κατά πόσο θα ήταν καλύτερη η τύχη του Ελληνισμού σε διαφορετική περίπτωση. Οι νεότουρκοι σήμερα συνεχίζουν να επηρεάζουν όλες τις ιδεολογίες στην Τουρκία, ακόμη και ο Ερντογάν βαθιά μέσα του είναι Κεμαλιστής. Ο Ελληνισμός της Ανατολής ηττήθηκε, και με ευθύνη του Ελλαδικού κρατιδίου, όμως ο Κεμαλισμός θα αργήσει να ηττηθεί. Ο σημερινός Ελληνισμός το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να θυμάται, να υπενθυμίζει στην ανθρωπότητα τα εγκλήματα της Τουρκίας μέχρι να τα αποδεχτεί και να ζητήσει συγγνώμη, και να βοηθήσει τους σημερινούς λαούς της Ανατολής να μην έχουν την ίδια τύχη με εμάς... 

 Πηγές:

(1) Για περισσότερα περί «νεο-oθωμανών» στο βιβλίο: Μέση Ανατολή: Διεθνείς σχέσεις και πολιτική ανάπτυξη Α’ τόμος, Αλέξανδρος Κούτσης, Παπαζήση, 1992, σελ. 38-47

(2) Μέση Ανατολή: Διεθνείς σχέσεις και πολιτική ανάπτυξη Α’ τόμος, Αλέξανδρος Κούτσης, Παπαζήση, 1992, σελ. 53

(3) Ολόκληρη η συνέντευξη του Ναζίμ Μπέη υπάρχει στο βιβλίο: Πως η Γερμανία κατέστρεψε τον Ελληνισμόν της Τουρκίας, Μιχαήλ Ροδάς, Αθήνα, 1978, σελ. 24-32

(4) Σχετικά με τον ρόλο της Γερμανίας βλ. Πως η Γερμανία κατέστρεψε τον Ελληνισμόν της Τουρκίας, Μιχαήλ Ροδάς, Αθήνα, 1978