Η απαξίωση των διαφωτιστών για την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Βυζάντιο)

Του Νίκου Παππά, Φοιτητή Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Ο 18ος αιώνας είναι ένας αιώνας συνεχών επαναστάσεων, και η στροφή της Δύσεως προς τον ορθολογισμό είχε ως αποτέλεσμα να αντιμετωπιστεί με σκεπτικισμό η θρησκεία και το παρελθόν να αντιμετωπιστεί με μεγάλη άρνηση. Αποτέλεσμα του μίσους των διαφωτιστών προς τον Μεσαίωνα, ήταν να ταυτιστεί από πολλούς η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με τον Δυτικό φεουδαλικό κόσμο, και να παρουσιαστεί η αυτοκρατορία ως θεοκρατική – σκοταδιστική.

Σκληρή κριτική στην αυτοκρατορία άσκησαν οι Βολταίρος, Μοντεσκιέ, Έγελος και ο Ναπολέων Α’. Ο Βολταίρος, Γάλλος ιστορικός και φιλόσοφος, θα γράψει: «Υπάρχει μια ιστορία πολύ περισσότερο γελοία από την ιστορία της Ρώμης από την εποχή του Τακίτου: η ιστορία του Βυζαντίου. Αυτή η ανάξια λόγου συλλογή δέν περιλαμβάνει τίποτε άλλο, παρά μόνο πομπώδεις διακηρύξεις και θαύματα. Είναι το βδέλυγμα του ανθρώπινου πνεύματος, όπως η Ελληνική αυτοκρατορία υπήρξε το βδέλυγμα της οικουμένης»(1). Επίσης θεωρούσε ότι η βυζαντινή αυτοκρατορία μετρούσε περισσότερους μοναχούς, που δεν χρησίμευαν σε τίποτα, απ' ό,τι στρατιώτες.

François-Marie Arouet (Voltaire)

Ο Μοντεσκιέ, επίσης Γάλλος συγγραφέας και φιλόσοφος, θα γράψει σε έργο του για τις αιτίες της πτώσεις των Ρωμαίων: «η ιστορία της Ελληνικής αυτοκρατορίας δεν είναι τίποτε άλλο από μια υφή επαναστάσεων, ανταρσιών και απιστιών»(2). Στο ίδιο έργο θα κατηγορήσει την αυτοκρατορία για εσφαλμένη οργανωτική-κοινωνική διάρθωση, για σφάλματα στην θρησκευτική της ζωή και θα αναρωτηθεί πώς ένα τόσο διεφθαρμένο πολίτευμα διατηρήθηκε μέχρι τον 15ο αιώνα.

Charles-Louis de Montesquieu

Ο Έγελος, Γερμανός φιλόσοφος, θα γράψει: «Η γενική της όψη παρουσιάζει μια ξεχωριστή εικόνα ηλιθιότητος. Άθλια και ανισόρροπη με τα πάθη της, έπνιγε την ανάπτυξη κάθε ευγενούς σκέψεως ή πράξεως: Επαναστάσεις στρατηγών, εκθρονίσεις των αυτοκρατόρων από υπηκόους τους ή από τις πανουργίες των αυλικών, δολοφονίες ή δηλητηριάσεις των αυτοκρατόρων από τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους, γυναίκες γεμάτες λαγνεία και βδελυμίες κάθε είδους. Τέτοιες είναι οι εικόνες που η ιστορία μας παρουσιάζει, μέχρις ότου, επί τέλους, στα μέσα του 15ου αιώνος (1453) το σαθρό οικοδόμημα της Ανατολικής Αυτοκρατορίας σκορπίστηκε σε κομμάτια μπροστά στην παντοδυναμία των Τούρκων»(3). 

Τέλος, και ο Ναπολέων Α’ της Γαλλίας σε ομιλία του τον Ιούνιο του 1815 είπε: «Βοηθήστε με να σώσω την χώρα μου [...] Ας μην ακολουθήσουμε το παράδειγμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η οποία, πιεζόμενη από όλες τις πλευρές από τους βαρβάρους, έγινε αντικείμενο γελοιοποιήσεως, γιατί ησχολείτο με μικροπρεπείς φιλονικείες, ενώ ο εχθρός ήταν στην πύλη της πόλεως».

Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο Αδαμάντιος Κοραής, Έλληνας φιλόλογος επηρεασμένος βαθιά από την Γαλλική επανάσταση, ο οποίος έκανε συνεχείς επιθέσεις στον κλήρο, τον οποίο κατηγορούσε ότι ακόμη και μετά την Άλωση κράτησε όλα του τα προνόμια. Επιπλέον, οι μοναχοί, κατά τον Κοράη, αφαίμαξαν το Βυζάντιο οικονομικά, πνευματικά, αλλά και σε ανθρώπινο δυναμικό, με τον εγκλεισμό σε μονές του πιο παραγωγικού κοινωνικού τμήματος. Μάλιστα ο Κοραής θεωρούσε ότι οι Βυζαντινοί ήταν «τύρρανοι βαρβαρώτεροι» των Ρωμαίων: «Ουαί! Τέκνα μου αγαπητά, δυστυχείς απόγονοι των Ελλήνων. Εσυντρίφθη, τέλος πάντων και ο Ρωμαϊκός ζυγός και οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες εκρημνίσθησαν από του Βυζαντίου τον θρόνον. Αλλά τους εκρήμνισαν τίνες; Τύραννοι ασυγκρίτως και βαρβαρώτεροι και σκληρότεροι απ’ εκείνους∙ και οι ταλαίπωροι Γραικοί αντί να αναψύξωσιν, έκλιναν ελεεινώς τον αυχένα υποκάτω εις ζυγόν τόσον βαρύν, τόσον απάνθρωπον ώστε να ποθήσωσι τον Ρωμαϊκόν ζυγόν»(4). Ο Κοραής, τέλος, υποστήριζε ότι το Βυζάντιο υπήρξε μέρος του δεσποτικού κόσμου. Σε φυλλάδιο του με τον τίτλο «Αδελφική Διδασκαλία» θα γράψει: «η δεσποτεία δεν επεβλήθη από τον Θεό, αλλά προκλήθηκε από τη διαφθορά των Βυζαντινών αυτοκρατόρων, οι οποίοι έδειξαν ιδιαίτερη φροντίδα για τα δικαιώματα του κλήρου και των μοναχών, παραμελώντας την επικράτειά τους». Τέλος, θα φτάσει στο σημείο να γράψει «Ω ταλαίπωρος Ελλάς, δεν ανεστήθης εκ του τάφου, απλώς ήλλαξες τάφον, απ' τον τουρκικόν εις τον χριστιανικόν».

Αδαμάντιος Κοραής

Η Δύση τον 18ο και τον 19ο αιώνα βίωνε μία περίοδο ριζοσπαστικών αλλαγών σε όλους τους τομείς και η δεσποτική Δυτική εκκλησία θεωρήθηκε ο υπεύθυνος της σκοταδιστικής εποχής του Μεσαίωνος. Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε ως κύριο συστατικό της στοιχείο την θρησκεία και συγκεκριμένα την Ορθοδοξία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, οι διαφωτιστές, να θεωρήσουν την αυτοκρατορία θεοκρατική, δεσποτική και σκοταδιστική. Το μίσος που υπήρχε από πριν στην Δύση για αυτήν, και τα χιλιάδες βιβλία που είχαν γραφτεί κατά της, ίσως να έπαιξαν καίριο ρόλο στην άποψή τους, καθώς ήταν και οι κύριες πηγές των διαφωτιστών στην έρευνά τους.

Τον 19ο αιώνα, θα ξεκινήσει μια προσπάθεια αποκαταστάσεως της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, προσπάθεια η οποία ξεκίνησε στην Ελλάδα, κυρίως, από τους Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο και Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο. Ο Παπαρηγόπουλος βέβαια, επηρεασμένος από τον εθνικισμό Δυτικού τύπου, θα φτάσει πολλές φορές στην υπερβολή καθώς θα προσπαθήσει με κάθε τρόπο να αποδείξει την Ελληνικότητά της. Παρά την εξαιρετική συμβολή του για την αποκατάσταση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όμως, η αυτοκρατορία δεν μπορεί να γίνει πλήρως αντιληπτή μέσα από το πρίσμα του εθνικισμού. Η Οικουμενικότητά της (η οποία δεν αναιρεί την Ελληνικότητά της σε μεγάλο βαθμό) ξεπερνούσε τις ιδέες του Διαφωτισμού, των εκπροσώπων της και όσως είχαν επηρεαστεί άμεσα ή έμμεσα από αυτές.

Πηγές:

(1) Le pyrrhonisme de l’ histoire, Voltaire, κεφ. 15

(2) Considerations sur les causes de la grandeur des Romains, Montesquieu, κεφ. 21

(3) Vorlesungen über die Philosophie der Geschichte, Hegel, κεφ. 3

(4) Άπαντα, Αδαμάντιος Κοραής, Μπίρη, Αθήνα, 1970, σελ. 30