Το ζήτημα της ονομασίας της «Βυζαντινής» αυτοκρατορίας (Α’ μέρος)

του Νικολάου Π. Παππά, Πολιτικού Επιστήμονος

Στο παρόν άρθρο θα δοθούν πολύ απλές απαντήσεις (και με πολύ απλά παραδείγματα) για το ζήτημα της ονομασίας των «Βυζαντινών» προγόνων μας. Το ότι οι ίδιοι αυτοαποκαλούνταν Ρωμαίοι δεν σημαίνει πως αρνιόντουσαν την ελληνική τους ταυτότητα. Το να αποκαλείς την αυτοκρατορία σου Ρωμαϊκή ήταν ζητούμενο και όπλο ισχύος. Γι αυτό έγινε αντικείμενο του πόθου από όσους κατείχαν την παλαιά και τη νέα Ρώμη, όπως θα δούμε παρακάτω.

Για τους κατοίκους της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η αλλαγή της πρωτευούσης δεν είχε αλλάξει και τον χαρακτήρα της. Ο Μέγας Κωνσταντίνος ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας, όπως και όλοι οι διάδοχοί του, μέχρι και τον Κωνσταντίνο ΙΑ’ Δραγάση Παλαιολόγο (ο τελευταίος αυτοκράτωρ της Βασιλεύουσας). Ο τίτλος των αυτοκρατόρων σε όλα τα επίσημα έγγραφα ήταν «πιστός εν Χριστώ βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων», ενώ για παράδειγμα ο Μανουήλ Κομνηνός ξεκινούσε τον τίτλο του: «Μανουήλ εν Χριστώ τω Θεώ πιστός βασιλεύς ο πορφυρογέννητος, Ρωμαίων αυτοκράτωρ ευσεβέστατος, αεισεβαστός…»(1).

Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Μέγας Αθανάσιος, ο οποίος γράφει κατά την διάρκεια της Α’ Οικουμενικής Συνόδου στη Νίκαια της Βιθυνίας το 325 ότι: «…μητρόπολις η Ρώμη της Ρωμανίας εστίν…»(2) . Η ονομασία Ρωμανία εμφανίστηκε για την αυτοκρατορία πριν την αλλαγή της πρωτευούσης, και συνεχίστηκε μέχρι και την άλωση, κάτι το οποίο είναι άλλο ένα δείγμα της πίστης περί Ρωμαιικότητας από τους ίδιους τους κατοίκους της. Και από τους «Βυζαντινούς» ιστορικούς βλέπουμε συνεχείς αναφορές περί Ρωμαίων. Για παράδειγμα, ο Μιχαήλ Ψελλός ο οποίος έζησε τον 11ο αιώνα, σε αναφορά του για τον Βασίλειο Β’ (γνωστό και ως Βουλγαροκτόνο) γράφει: «Ο δε Βασίλειος ήδη την των Ρωμαίων ηγεμονίαν περιζωσάμενος, εβούλετο μεν μηδένα κοινωνόν έχειν των φροντισμάτων»(3).

Μετά την πρώτη άλωση του 1204 από τους Σταυροφόρους, ο αυτοκράτορας Ιωάννης Γ’ Δούκας Βατάτζης ο οποίος είχε ως έδρα της αυτοκρατορίας του την Νίκαια της Μικράς Ασίας, σε επιστολή του προς τον τότε Πάπα Γρηγόριο (κατά πάσα πιθανότητα η επιστολή γράφτηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1230) θα αυτοπροσδιοριστεί, επίσης, ως «εν Χριστώ τω Θεώ πιστός βασιλεύς ο πορφυρογέννητος, Ρωμαίων αυτοκράτωρ»(4). Μάλιστα στην επιστολή αυτή, ο Βατάτζης θα τονίσει στον Πάπα, ο οποίος ήταν εξοργισμένος επειδή τον αποκαλούσε Φράγκο κι όχι Ρωμαίο όπως ο ίδιος αυτοαποκαλούταν, ότι: «…κληροδοτήθηκε στο δικό μας γένος η κοσμική αυτή βασιλεία από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο […] Διότι ποιος απ’ όλους αγνοεί ότι η κληρονομιά της διαδοχής του μεταβιβάστηκε στο δικό μας γένος και εμείς είμαστε οι κληρονόμοι και διάδοχοί του;» (5) (εννοεί τον Μεγάλο Κωνσταντίνο).

Η αμφισβήτηση στο δικαίωμα των αυτοκρατόρων να αποκαλούν Ρωμαϊκή την αυτοκρατορία, άρχισε τον 9ο αιώνα μ.Χ. από την αυτοκρατορία των Φράγκων και συγκεκριμένα από τον Καρλομάγνο. Τα Χριστούγεννα του 800 ο Πάπας Λέων Γ’ θα στέψει τον Καρλομάγνο Imperator Romanorum («Αυτοκράτορα των Ρωμαίων») στην τότε Βασιλική του Αγίου Πέτρου ιδρύοντας την «Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία»(6). Ο Φράγκος αυτοκράτορας τότε θα ισχυριστεί ότι αυτός είναι ο νόμιμος διάδοχος του τίτλου του Ρωμαίου αυτοκράτορος και θα θεωρήσει τον εαυτό του ανανεωτή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Χαρακτηριστικό είναι ότι στα επίσημα έγγραφά του επέλεγε τον τίτλο «Karolus serenissimus Augustus a Deo coronatus magnus pacificus imperator Romanum gubernans imperium» («Κάρολος, ο γαληνότατος Αύγουστος, εστεμμένος από τον Θεό, ο μέγας, ειρηνικός αυτοκράτορας κυβερνών τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία»).

Λίγο μετά, οι Φράγκοι θα έρθουν σε κόντρα με την ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία με αφορμή το αιρετικό «Filioque», θέμα το οποίο θα οξυνθεί επικίνδυνα το 879. Ταυτόχρονα, την εποχή εκείνη βρισκόταν σε εξέλιξη και η εικονομαχία, στην οποία η Ρώμη εξ αρχής είχε πάρει θέση κατά των απόψεων των εικονομάχων αυτοκρατόρων.

Με αφορμή τα ζητήματα αυτά, θα αρχίσουν να γράφονται τα πρώτα έργα των Φράγκων επισκόπων «κατά των αιρετικών Γραικών». Χαρακτηριστικά έργα που έχουν σωθεί είναι: 1) Liber adversus Graecos (Βιβλίο εναντίον των Ελλήνων) του Aeneas από το Παρίσι, 2) Contra Graecorum opposite (Κόντρα στις αντιθέσεις των Ελλήνων) και 3) Responsio de fide S. Trinitate contra Graecorum haeresim (Απάντηση σχετικά με την πίστη της Αγίας Τριάδας κατά της αιρέσεως των Ελλήνων) από σύνοδο Γερμανών Επισκόπων. Είναι φανερό από τους τίτλους των βιβλίων, ότι είχε αρχίσει από τον 9ο αιώνα να αναφέρονται στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ως Ελληνική. Η επιλογή αυτή είχε γίνει για καθαρά πολιτικούς λόγους. Ονομάζοντας τους «Βυζαντινούς» ως Έλληνες, το όνομα των Ρωμαίων έμενε ελεύθερο γι’ αυτούς.

Το 963 ο Τευτονοφράγκος Όθων Α’ θα καταλάβει την Ρώμη και θα επιβάλλει Φράγκο επίσκοπο στο αξίωμα του Πάπα. Το 1009 επιβλήθηκε το Filioque στο σύμβολο της πίστεως στη δύση. Φυσικά όλα αυτά συνέβαιναν από τον Πάπα προτίστως για πολιτικούς λόγους, με τον ίδιο να προσπαθεί να επιβάλλει τη δική του άποψη στα υπόλοιπα Πατριαρχεία. Σε αυτή την αξίωση θα παίξουν ρόλο και οι κοσμικοί άρχοντες της Δύσεως. Όλες αυτές οι εξελίξεις θα οδηγήσουν αναπόφευκτα στο οριστικό σχίσμα των δύο εκκλησιών, και η κόντρα Φράγκων-Ρωμαίων θα επιδεινωθούν ακόμη περισσότερο.

Από τον 9ο αιώνα, λοιπόν, θα αρχίσει από τους Φράγκους η αντικατάσταση του «Imperator Romanorum» με το «Imperator Graecorum». Πρώτη φορά η αντικατάσταση αυτή θα εμφανιστεί στα Χρονικά του Αρχιεπισκόπου της Ρεμς Hincmar. Επίσης, εμφανίζεται και δύο φορές σε επιστολές του φραγκόφιλου Πάπα Νικολάου Α’ προς τον Ρωμαίο βασιλιά Μιχαήλ Γ᾿. Ο Νικόλαος Α’ θα αποκαλέσει τον Μιχαήλ Γ’ «Graecorum inclytus Imperator» και «Imperator Greacorum». Ένα άλλο παράδειγμα, είναι η πραγματεία ενός Φράγκου θεολόγου, του Thomas Aquinas, με τον τίτλο «Contra Errores Graecorum» («Κόντρα στις πλάνες των Γραικών»).

Είναι χαρακτηριστικό ότι από τον 9ο έως τον 13ο αιώνα συναντούμε επανειλημμένα στη δύση συγγράμματα με αυτόν τον τίτλο. Τέλος, έχει ενδιαφέρον να προσέξουμε ότι η λέξη Γραικός για τους δυτικούς είχε αρνητική έννοια. Πολλές φορές σήμαινε κλέφτης και άξεστος. Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι το 871 ο Φράγκος ηγεμόνας Λουδοβίκος Β’, σε επιστολή του, υποστηρίζει ότι πραγματικός αυτοκράτορας των Ρωμαίων είναι αυτός που κατείχε την παλαιά Ρώμη. Συγκεκριμένα γράφει: «Εχουμε λάβει την διοίκηση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ένεκα της Ορθοδοξίας μας. Οι Γραικοί έχουν παύσει να είναι αυτοκράτορες των Ρωμαίων λόγω της κακοδοξίας τους. Οχι μόνον εγκατέλειψαν την Πόλη (της Ρώμης) και την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, αλλά επιπλέον έχουν εγκαταλείψει την ρωμαϊκή εθνικότητα, ακόμη και την λατινική γλώσσα. Εχουν μεταναστεύσει σε μιαν άλλη πρωτεύουσα και προσλάβει μια τελείως διαφορετική εθνικότητα και γλώσσα».

Τέλος, να σημειώσουμε ότι οι λαοί της ανατολής, οι Οθωμανοί και οι Άραβες, έχοντας συνδέσει την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία με τον Χριστιανισμό και την Ορθοδοξία, αποκαλούσαν τους Ορθόδοξους «Ρουμ» (παραφθορά της λέξης Ρώμη και Ρωμαίος). Η ονομασία Ρουμ αναφέρεται και στο Κοράνιο στο οποίο ο Μωάμεθ είχε προβλέψει και την επικράτηση των Ρωμαίων έναντι των Περσών (7). Η προφητεία αυτή θεωρείται ότι εκπληρώθηκε με την εκστρατεία του Ηρακλείου τον 7ο αιώνα.
Επίσης, ο Άραβας ιστορικός Μασουντί (έζησε τον 10ο αιώνα) διέκρινε σε Γιουνάν (Ίωνες) τους αρχαίους Έλληνες και Ρούμ τους Ορθοδόξους Ρωμαίους Χριστιανούς. Ακόμα και σήμερα στην Τουρκική και στην Αραβική γλώσσα, οι πατριάρχες των Ρωμαίων ονομάζονται «Ρούμ Πατρίκ».

τέλος α’ μέρους

Σημειώσεις-Πηγές:(1) Γένος Ρωμαίων: Βυζαντινές καί Νεοελληνικές Έρμηνείες, Πάρις Γουναρίδης, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χόρν, 1984, σελ 13
(2) Μέγας Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών προς Μοναχούς, Ε, 35
(3) Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία, Τόμος Α’, Κεφ. 1.2
(4) Πηγές της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, Απόστολος Βακαλόπουλος, Θεσσαλονίκη, 1965, σελ. 50-52
(5) Βλ. σημείωση 3, Η απόδοση του κειμένου είναι από: impantokratoros.gr
(6) To 799 o Πάπας Λέων Γ΄ είχε κακοποιηθεί από τους Ρωμαίους, που προσπάθησαν να του βγάλουν τα μάτια και να του ξεριζώσουν τη γλώσσα. Ο Λέων δραπέτευσε και κατέφυγε στον Καρλομάγνο στο Πάντερμπορν, ζητώντας του να επέμβει στη Ρώμη και να τον αποκαταστήσει.
(7) Το Κοράνιον και το Βυζάντιον, Αλί Νουρ, Αθήνα,1970